بنزین ایران؛ چهارراهی که از هر سو به بن‌بست می‌رسد

آمارهای وزارت نفت ایران نشان می‌دهد که قبل از شیوع کرونا در سال ۹۸، متوسط تولید روزانه بنزین بیش از ۱۰۷ میلیون لیتر و مصرف بنزین کشور حدود ۸۹ میلیون لیتر بوده است. ایران با راه‌اندازی پالایشگاه ستاره خلیج فارس در سال ۹۷، تولید بنزین خود را از ۷۱ میلیون لیتر به بالای ۱۰۷ میلیون لیتر رساند، اما نتوانست این میزان از تولید را حفظ کند و بنا به گفته سیدحمید حسینی، رئیس هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی، تولید بنزین این پالایشگاه ۱۱ درصد افت داشته است. آمارهای وزارت نفت نیز نشان می‌دهد که در ماه‌های ابتدایی سال جاری خورشیدی، متوسط تولید روزانه بنزین کشور حدود ۹۸ میلیون لیتر و مصرف کشور نزدیک ۱۰۲ میلیون لیتر بوده است. مقامات ایران توضیح نمی‌دهند چرا تولید بنزین پالایشگاه خلیج فارس که تنها ۵ سال از راه‌اندازی آن گذشته، چنین افت کرده است. سال گذشته حتی تولید روزانه بنزین کشور یک میلیون لیتر کمتر از سال جاری بود. وضعیت پالایشگاه‌های نفت ایران ایران ۱۰ پالایشگاه نفت خام دارد که شش تای آن قبل از انقلاب ۵۷ تاسیس شده است. برای نمونه قدمت پالایشگاه آبادان با ۴۰۰ هزار بشکه ظرفیت (معادل تقریبا یک پنجم از ظرفیت پالایشگاهی ایران) به ۱۱۰ سال پیش برمی‌گردد. در کل پالایشگاه‌های قبل از انقلاب، بیش از ۴۰ درصد ظرفیت پالایشگاهی کشور را تشکیل می‌دهد. آمارهای اوپک نشان می‌دهد، بخشی از ظرفیت پالایشگاهی ایران به خاطر فرسودگی تجهیزات از رده خارج شده است، به طوری که به رغم راه‌اندازی پالایشگاه ستاره خلیج فارس و رسیدن ظرفیت پالایشگاهی کشور به ۲.۲ میلیون بشکه در روز، سال گذشته میزان پالایش نفت و میعانات گازی کشور به طور متوسط کمتر از ۱.۷ میلیون بشکه در روز بوده است. همچنین آمارهای وزارت نفت نشان می‌دهد، سهم سوخت به شدت آلاینده و ارزان مازوت از خروجی پالایشگاه‌های کشور حدود ۲۴ درصد است. به عبارتی، بخش قابل توجهی از نفتی که تحویل پالایشگاه‌های کشور می‌شود، به خاطر کهنگی پالایشگاه‌ها و تکنولوژی قدیمی آن، تبدیل به مازوت می‌شود. چنین حجم عظیمی از خروجی محصول بی‌کیفیت و ارزان قیمت، عملا صرفه اقتصادی پالایش نفت در کشور را زیر سوال می‌برد. برای نمونه حتی پالایشگاه‌های امارات نیز ۹۵ درصد نفت تحویلی را تبدیل به محصولات با کیفیت و گران، مانند بنزین و گازوئیل می‌کنند و تنها ۵ درصد از خروجی آنها مازوت است. مازوت تولیدی ایران نیز حدود ۳ درصد گوگرد دارد که شش برابر استانداردهای بین‌المللی است و حتی برای مصرف سوخت کشتی‌ها نیز ممنوع است. ایران از این مازوت به شدت آلاینده در تولید برق و حتی مصرف صنایع در شهرها هم استفاده می‌کند؛ اقدامی که منجر به آلودگی شدید هوای مناطق مسکونی می‌شود. جلیل سالاری، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، روز ۸ شهریور اعلام کرد: «نیروگاه‌های برقی در تابستان امسال نسبت به سال گذشته ۸۰ تا ۱۰۰ درصد سوخت مایع (مازوت و گازوئیل) بیشتری مصرف کردند». ایران طی چند سال گذشته با کسری شدید گاز مواجه شده و مصرف مازوت و گازوئیل در نیروگاه‌ها را به شدت افزایش داده است. در ین میان، فرزاد پیلتن، سرپرست دفتر غرب آسیای سازمان توسعه تجارت، دیروز ۲۱ شهریور اعلام کرد، صادرات گاز به عراق ۶۰ درصد و صادرات بنزین به این کشور ۸۰ درصد کاهش یافته است. بر اساس آمارهای وزارت نفت ایران که با آمارهای اوپک نیز همخوانی دارد، با شیوع کرونا و کاهش مصرف داخلی بنزین به خاطر قرنطینه‌های گسترده، ایران سال ۹۹ حتی ۳ میلیارد دلار صادرات بنزین نیز داشت، اما اکنون با کسری شدید بنزین مواجه شده است. مقامات ایران طی روزهای گذشته چهار راه‌حل برای جلوگیری از کسری بنزین ارائه داده‌اند که هیچ کدام از آنها چشم‌انداز معقولی ندارد. یکی از این روش‌ها، از سرگیری واردات بنزین است؛ موضوعی که با توجه به اختلاف چشمگیر قیمت بنزین در داخل و خارج از کشور، دولت را مجبور به ارائه یارانه سوخت یا آزادسازی قیمت خواهد کرد. روش دوم، از سرگیری تولید بنزین خطرناک و غیراستاندارد در مجتمع‌های پتروشیمی است؛ کاری که در دولت محمود احمدی‌نژاد نیز انجام شد و هم باعث افت تولید محصولات پتروشیمی و هم آلودگی هوای شدید ناشی از بنزین بی‌کیفیت مجتمع‌های پتروشیمی شد. روش سوم، مهار رشد مصرف بنزین است؛ موضوعی که با توجه به خودروهای داخلی با راندمان پایین و نبود زیرساخت‌های تولید خودروهای هیبریدی یا برقی، غیرممکن به نظر می‌رسد. و نهایتا روش چهارم، ساخت پالایشگاه‌های جدید است که با توجه به تحریم‌ها و نبود تکنولوژی بومی و سرمایه لازم بسیار بعید به نظر می‌رسد. از طرفی ساخت یک پالایشگاه حداقل ۵ سال زمان می‌برد. بدین ترتیب همه مسیرهای این چهارراه به بن‌بست می‌خورد. هیچ کدام از مقامات ایران گزینه لغو تحریم‌ها و جذب سرمایه‌ها و شرکت‌های خارجی را مطرح نکرده‌اند؛ در حالی که بهترین و عملی‌ترین راه، احیای برجام و لغو تحریم‌ها است. ایران بعد از برجام سال ۱۳۹۴ نیز چندین تفاهم‌نامه با شرکت‌های بین‌المللی، از جمله در اروپا و کره جنوبی، امضا کرد تا با جذب ۱۲ تا ۱۶ میلیارد دلار سرمایه و تکنولوژی، هم پالایشگاه‌های کهنه خود را نوسازی کند و هم پالایشگاه‌های جدید راه‌اندازی کند. خروج آمریکا از برجام همه این برنامه‌ها را نقش بر آب کرد. اکنون ایران با کسری بنزین مواجه شده و با توجه به اوج‌گیری مصرف گازوئیل به خاطر کسری گاز در نیروگاه‌های برقی و بخش صنایع؛ صادرات گازوئیل کشور نیز تقریبا متوقف شده و طی روزهای گذشته گزارش‌هایی از کسری گازوئیل مطرح شد. زمستان سال گذشته که ایران با کسری روزانه ۲۵۰ میلیون متر مکعبی گاز مواجه شده بود، جمهوری اسلامی واردات گازوئیل را برای مدت اندکی از سر گرفت. کسری گاز سال گذشته از پاییز آغاز شد، اما کسری گاز امسال از تابستان آغاز شده است؛ به طوری که چنانچه اشاره شد مصرف نیروگاهی سوخت‌های مایع ایران امسال تقریبا دو برابر شده است. نکته دیگر اینکه، آخرین گزارش مرکز آمار ترکیه نشان می‌دهد که واردات گاز این کشور از ایران طی نیمه ابتدایی ۲۰۲۲ حدود ۱۳ درصد افت داشته است. و اکنون آقای پیلتن می‌گوید، صادرات گاز ایران به عراق، دومین و آخرین مشتری گازی این کشور نیز ۶۰ درصد افت کرده است.